TR-TR 
EN-US 
Savunma sanayii ihracat hedeflerini her yıl arttırarak revize eden Türkiye, bu hedeflerin tutturulması konusunda küçük ve orta ölçekli şirketler de dahil olmak üzere özel sektörün, söz konusu hedefler konusunda etkin rol oynamasına ihtiyaç duymakta, savunma sanayii firmaları da yeni ihracat pazarları bularak bölgesel veya küresel birer aktör olmayı hedeflemektedir. Ortaya konulan bu hedefler doğrultusunda çalışmalar yapılırken, Amerika Birleşik Devletleri’nin (‘ABD’) savunma sanayii ürünlerinin ihracatına yönelik yaptığı düzenlemeler kesinlikle göz ardı edilmemelidir.
Şirketin Amerika’da yerleşik veya kayıtlı olmaması veya faaliyet gösterecek şirketin Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına göre kurulmuş bir olması, Amerika Birleşik Devletleri’nin kanun ve yasalarına uyum zorunluluğunu ortadan kaldırmamaktadır. Her ne kadar Türkiye’de kurulmuş, bir Türk savunma sanayii şirketi olunsa da aşağıda özetleyeceğimiz durumlarda Amerika’nın savunma sanayii ürünlerinin ihracatına ilişkin düzenlemelerine (örneğin, ITAR) uyma yükümlülüğü kaçınılmazdır. Bu noktada, sorulması gereken ilk soru üretilen veya ticareti yapılan savunma sanayi ürünün veya hizmetinin Amerika’dan ithal edilen bir teknoloji, teknik bilgi, parça veya bileşen içerip içermediği noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu sorunun cevabının olumlu olması halinde ürününün ihracı noktasında birtakım engeller olabileceği göz ardı edilmemelidir.
Aksine bir yaklaşım şirketlerin yaptığı anlaşmalarda yükümlülüklerini yerine getirememesi, dolayısıyla sözleşme kaynaklı tazminat ödemekle yükümlü olması gibi, iş ve itibar kaybına sebep olabilecek sonuçlar doğurabileceği gibi Amerika Birleşik Devletleri’nin yetkili mercileri tarafından idari para cezalarına çarptırılman veya ceza yargılamasına maruz kalınması gibi daha vahim sonuçlar da doğurabilir. Aşağıda sizler için söz konusu düzenlemelerin Amerika Birleşik Devletleri vatandaşı olmayan kişiler veya Amerika’da faaliyet göstermeyen şirketler üzerinde bağlayıcı olabileceği durumları kısaca özetlemeye çalıştık.
‘ITAR’, Uluslararası Silah Ticareti Düzenlemeleri
‘ITAR’, Uluslararası Silah Ticareti Düzenlemeleri (International Traffic in Arms Regulations), ABD’de savunmaya ilişkin mal ve hizmetlerin ihracına (export), yeniden ihracına (re-export) ve devrine (re-transfer) ilişkin temel düzenleme olup 22.U.S.C. 2778 Silah İhracatını Kontrol Kanunu (the Arms Export Control Act) ve 2013 tarihli Düzeltilmiş Silah İhracatının Yönetimine ilişkin Başkanlık Emri (Administration of Reformed Export Controls) çerçevesinde uygulanmaktadır. ITAR 22 numaralı Federal Düzenlemeler Kanunu’nun (the Code of Federal Regulations ‘C.F.’) 120-130. maddeleri arasında düzenlenmiş ve uygulaması Dışişleri Bakanlığı’na bırakılmıştır.
ITAR’ın 121. maddesi, Birleşik Devletler Mühimmat Listesi (United States Munitions List – USML) aracılığıyla ITAR kapsamındaki savunma malzemelerini sayarak açıklamıştır. Söz konusu listede adı geçen her türlü askeri malzeme, bunlarla ilişkili teknik bilgiler ve yine listede sayılan askeri hizmetler ITAR kapsamında kabul edilmektedir. Bir başka ifade ile ilgili listede yer alan Amerika’dan ithal edilen bir teknoloji, teknik bilgi, parça veya bileşenin üçüncü ülkelere aynen veya farklı bir platformun parçası şeklinde ihraç edilmesi halinde ITAR düzenlemelerine tam uyum gerekecektir.
ITAR Açısından ‘Yabancı Kimse’ Terimi
Son derece karmaşık kurallar bütünü olarak tanımlayabileceğimiz ITAR düzenlemeleri içinde bazı sorumluluklar sadece kanun kapsamında ABD vatandaşı, yeşil kart sahibi kişileri veya ABD’de kurulmuş şirketleri (US Person) ilgilendirirken bir takım hususlar ise mevzuatta tanımlandığı şekliyle yabancı kimseler (Foreign Person) için geçerli olabilmektedir. Kimi durumlarda ise ilgili mevzuat hükümleri her iki gruptaki kişiler için de bağlayıcı olabilmektedir.
ITAR’ın 120.16. maddesi ‘yabancı kimse’yi ilgili ABD mevzuatına göre yasal olarak mukim olmayan ya da korumadan faydalanmayan herhangi bir şahıs olarak tanımlamaktadır. Yine aynı maddeye göre bu tanım uluslararası örgütler, yabancı hükümetler veya onlara bağlı olarak çalışanlar ile ‘ABD’de kurulmamış veya ABD’de ticaret yapmak amacıyla organize edilmemiş her türlü yabancı kurum, iş ortaklığı, iştirak, vakıf, dernek ya da diğer grup ve oluşumları’ da kapsamaktadır. Diğer bir deyişle, şirketin ABD’de kurulmamış olması ya da ticareti yapacak gerçek kişi olarak ABD vatandaşı yahut yeşil kart sahibi olunmaması halinde, ilgili kişiler ITAR kapsamında ‘yabancı kimse’ olarak kabul edilmektedir.
Bir ITAR düzenlemesinin yabancı bir kimseyi etkileyip etkilemediği değerlendirilirken, düzenlemelerin ABD kişisi (US Person) ya da yabancı kimseleri esas alıp almadığı hususuna dikkat edilmelidir. Öte yandan 120.14. madde gereğince münhasıran ABD kişisi ya da yabancı kimse esas alınmadığı takdirde düzenlemenin her ikisini de kapsadığı kabul edilmektedir.
ITAR’ın 120.19’uncu maddesi ITAR kapsamındaki ürünlerin yeniden ihracatına veya devrine ilişkin düzenlemeleri içermektedir. Söz konusu madde açık bir şekilde maddenin kanunda tanımlandığı şekliyle yabancı kişileri veya ABD kişisi kabul edilen kişileri kapsadığı yönünde bir ifade barındırmamaktadır. Bu nedenle, ABD menşeili ve ITAR kapsamındaki ürün, bu ürünlere ilişkin teknik bilgilerin, yedek parça veya bileşenlerin bir kez Türkiye’ye girdikten sonra başka bir ürüne entegre edilmiş olsa dahi, Türk savunma sanayi şirketleri tarafından üçüncü ülkelere ihracatı, ITAR’ın istisna maddelerine tabi olmadıkça ITAR kapsamında değerlendirilmeli ve ilgili taahhütler öncelikle uyum/izin sürecinden geçirilmelidir..
ITAR Kapsamında Yeniden İhracat ve Yeniden Devir
Yukarıda bahsedildiği üzere, yabancı kimseler USML’de sayılan savunma malzemeleri kapsamında yeniden ihracat veya yeniden transfer gerçekleştirmek yahut aracılık faaliyetlerini yürütmek amacıyla lisans almalıdır. ITAR’ın 120.19. maddesine göre bir savunma malzemesinin herhangi bir şekilde yabancı bir ülkeden başka bir yabancı ülkeye sevkiyatı yeniden ihracat olarak değerlendirilmektedir. Bu kapsama teknik verinin[1] ihraç edildiği yabancı ülke dışında bir yabancı bir ülke vatandaşı veya daimi mukimine açıklanması veya herhangi bir şekilde devri de dahildir. Yine yabancı kimseler arasında ITAR’a tabi bir hava taşıtı, deniz taşıtı veya uydunun mülkiyetinin, kontrolünün veya tescilinin devri de yeniden ihracat kapsamına girmektedir.
120.51. madde yeniden devri bir savunma malzemesinin aynı yabancı ülke sınırları içerisinde gerçekleşecek nihai kullanım ya da nihai kullanıcıda değişim veya üçüncü bir kişiye geçici devir olarak tanımlamaktadır. Yine benzer bir düzenlemeyle, teknik verinin açıklandığı veya devrin gerçekleştiği ülkenin vatandaşı ya da daimi mukimi yabancı kimseye açıklandığı haller de yeniden transfer olarak kabul edilmiştir.
Özetle, gerçek veya tüzelkişinin ABD menşeili bir savunma ürününün veya hizmetin dahil olduğu bir ticareti ele alırken , ITAR hükümlerine uyum konusunda özen göstermelidir. . Peki, bu nasıl sağlanabilir?
ITAR ile Uyumluluk
123.9. madde ile düzenlendiği üzere, yabancı kimseler bir savunma malzemesinin ihracat lisansında belirtilen dışında bir nihai kullanıcıya, nihai kullanıma veya varış yerine yeniden ihracatı yahut yeniden devri halinde öncelikle Savunma Ticareti Kontrol Müdürlüğü’nden (Directorate of Defense Trade Controls – ‘DDTC’) yazılı izin alınmalıdır. DDTC bu husustaki başvurularda, başvuruculardan kararlaştırılan nihai kullanıcı, nihai kullanım ve varış yerlerine ilişkin hususları erişebildikleri bütün bilgileri göz önünde bulundurarak belirtmelerini beklemektedir.
ITAR, ABD menşeili bileşen içeren savunma malzemelerinin yeniden ihracatı veya devrine ilişkin belirli varış yerleri açısından bir istisna maddesi de içermektedir[2]. Buna göre, bu kapsamdaki işlemler belli koşullar altında DDTC’nin yazılı onayına gerek duyulmaksızın gerçekleştirilebilir. Lakin yine de bu kapsamdaki yeniden ihracatlar açısından, yeniden ihracatı takip eden 30 gün içerisinde duruma ilişkin detaylı bir yazılı bildirimin DDTC’ye sunulması beklenmektedir.
ABD makamları savunma malzemelerinin takibine büyük önem atfetmektedir. Bu sebeple ITAR düzenlemelerince, ITAR kontrolündeki bir savunma malzemesinin yeniden ihracatı söz konusu olduğunda nihai kullanıcı ve tüm alıcılara işlem konusu malzemenin ITAR’a tabi olduğu hususunda bildirim yapılması beklenmektedir.
Mevzuata Uymamanın Muhtemel Sonuçları
127. madde ihlalleri ve bu ihlallere uygulanacak yaptırımları düzenlemektedir. Bu düzenlemelere göre, ITAR kısıtlamalarına aykırı hareket edenler hakkında hukuki ve cezai müeyyidelerin yanı sıra yasaklama kararı da verilebilecektir[3]. Hukuki müeyyideler ITAR’ın 127.10 ve 128. maddeleri uyarınca uygulanmaktadır. Öte yandan Amerika Birleşik Devletleri Adalet Bakanlığı yetkililerince ihlallere ilişkin ceza hukuku kapsamında bir inceleme de yapılabilme imkanı bulunmaktadır. Tüm bunların yanı sıra ITAR ihlalleri lisans ve diğer ihracat ruhsatlarının reddi ve iptaline yol açabileceğinden birçok iş olanağının da kaybı anlamına gelecektir.
Özetle, ABD’de ihracat rejimi üç ana düzenleme ile temellendirilmiştir: ITAR, EAR (İhracat Yönetim Düzenlemeleri), OFAC (Yabancı Varlıkları Kontrol Ofisi Düzenlemeleri). ABD menşeli mal, ürün, teknoloji, bilgi vb. ticareti yapan şirketlerin bu düzenlemelerin üçünün de kapsamlı kurallarının farkında olması gerekmekle bu makalemizde kısaca ITAR düzenlemelerinin genel kapsamı ve yabancı gerçek veya tüzel kişileri nasıl etkileyebileceği açıklanmıştır. Diğer düzenlemeler açısından uyumluluğun sağlanması hususunda, ITAR’a uyumluluk sağlandığı takdirde EAR kapsamında da uyumluluğun sağlandığı tespiti de yapılabilir. Öte yandan ITAR’a uyum sağlama yükümlülüğün olmadığı durumlarda EAR kapsamında yükümlülüklerin doğabileceğine dikkat edilmelidir.
Yazarlar: Kaan Erdoğan, Şafak Herdem
[1]Teknik veri ITAR’ın 120.10. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre, ITAR kapsamındaki bir savunma malzemesine ilişkin her türlü bilgi teknik veri olarak kabul edilebilir. Ancak kamunun halihazırda haiz olduğu bilgiler bu kapsamda değerlendirilemeyecektir.
[2] İstisnanın kapsamı NATO, NATO kuruluşları, NATO üyesi bir ülke hükümeti veya Avustralya, İsrail, Japonya, Yeni Zellanda ve Güney Kore hükümetleri ile sınırlandırılmıştır.
[3]Yasaklama kısaca ITAR kontrolündeki işlemlerden yasal ihraç olarak açıklanabilir.
