Türkiye’de Araştırma Altyapıları: Özgün bir Tüzel Kişilik

Üniversiteler dünyada araştırma ve geliştirme (“Ar-Ge”) faaliyetleri konusunda çok önemli bir konuma sahiptirler. Üniversitelerin yaptığı bu tür faaliyetler çoğu zaman maddi destekler olmakla birlikte devletler tarafından da desteklenmektedir. Türkiye’de de bu amaçla, üniversitelerin yürüttüğü Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi için 6550 sayılı ve 10.07.2014 tarihli Araştırma Altyapılarının Desteklenmesine Dair Kanun (“Kanun”) yürürlüğe sokulmuştur. Kanun’da, üniversite bünyesinde kurulacak Araştırma Altyapıları, bunların görev ve sorumlulukları, Araştırma Altyapıları’nın kuruluşu ve denetimi ve bunlara sağlanacak destekler, Araştırma Altyapısı Kurulu’nun görev ve yetkileri vergi muafiyetleri gibi hükümler düzenlenmektedir.

Kanunu ve bu Kanun uyarınca yürürlüğe giren 28.08.2015 tarihli 6550 Sayılı Araştırma Altyapılarının Desteklenmesine Dair Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik (“Yönetmelik”) uyarınca Araştırma Altyapıları sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Bu sınıflandırma özellikle Araştırma Altyapıları’nın organizasyonu açısından önem arz etmektedir. Bu sınıflandırmaya göre üç (3) çeşit Araştırma Altyapısı bulunmaktadır. Bunlar:

• • İleri Araştırma Laboratuvarı: Ulusal çapta yaygın etkisi olan çalışmalar yürütebilen ve uluslararası rekabet gücüne sahip araştırma birimidir.
• • Tematik Araştırma Laboratuvarı: Belirli bir bilimsel alanda uzmanlaşmış ve bu alanda ulusal ve bölgesel düzeyde Ar-Ge faaliyeti yürütme kapasitesine sahip araştırma birimidir.
• • Merkezi Araştırma Laboratuvarı: Yükseköğretim kurumlarında yürütülen araştırma ve ilgili faaliyetler için ihtiyaç duyulan makine-teçhizat ve diğer araştırma imkanlarını bulunduran birimidir. 

Şüphesiz ki Kanun’un en büyük özelliklerinden biri de, Araştırma Altyapıları’nın Kanuna uygun olarak verilecek yeterlik kararı aldıklarından itibaren tüzel kişilik kazanmalarıdır. Tüzel kişiliğin önemi düşünüldüğünde, Kanun’un getirdiği en büyük yeniliklerden biridir. Araştırma Altyapısı’nın tüzel kişiliğe sahip olması sebebiyle kendi organları vardır. Bu organların yapısı Türk Hukuku’ndaki sermaye şirketlerine benzemekle beraber Araştırma Altyapısı’nı kuracak üniversitelerin kanuni açıdan serbestisi çok daha fazla sınırlandırılmıştır.

Limited ve anonim şirketlerdeki şirket esas sözleşmesine benzer bir metin, Kuruluş Altyapılarında’da görülmüştür. Kuruluş protokolünde, Araştırma Altyapısı Kurulu tarafından yeterlik verilen Araştırma Altyapısı’nın ismi ve merkezi, yönetim kurulu üyeleri, yönetim kurulu başkanı, ortaklık yapısı, altyapının amacı ve faaliyet alanları, performans hedefleri ile bu hedeflere ulaşmak için yürütülecek faaliyetler, tarafların hak ve yükümlülükleri, mali hükümler, altyapının taşınır ve taşınmazları, yeterliğin iptali durumunda Araştırma Altyapısı’nın tasfiyesi ile altyapının kullanım şartlarına, istihdam politikasına, fikri mülkiyet haklarına, yayın politikasına ve veri güvenliğine ilişkin temel ilkeler ve Araştırma Altyapısı Kurul’u tarafından gerekli görülen diğer hususlar yer alır. Sermaye şirketi esas sözleşmesine benzemekle birlikte bir temel fark bulunmaktadır: Sermaye şirketlerinde tüzel kişilik esas sözleşmenin tescili ile kazanılırken, Araştırma Altyapıları’nda tüzel kişilik, Araştırma Altyapısı’nın yeterlik verilmesiyle kazanılmaktadır. Esas sözleşmeye benzeyen kuruluş protokolü de Araştırma Altyapısı yönetim kurulunun yapacağı ilk toplantısında imzalanır ve Araştırma Altyapısı Kurulu onayını sunulur.

Araştırma altyapılarının üç organı bulunmaktadır. Bunlar: yönetim kurulu, danışma kurulu ve müdürlüktür.

• • Yönetim Kurulu: Araştırma Altyapısı’nın en yetkili ve sorumlu karar organıdır ve her türlü idari ve mali sorumluluğu haizdir. Bu açıdan bakıldığında yönetim kurulunun yetkileri sermaye şirketlerinde yönetim kurulu ve genel kurulun yetkilerine benzer nitelikler taşımaktadır. Yönetim kurulunun görev süresi beş (5) yıldır. Üye sayısı ise sınıflandırmaya göre değişiklik göstermektedir. Örneğin İleri Araştırma Laboratuvarı sınıflandırmasına tabi tutulmuş Araştırma Altyapılar’ında üye sayısı dokuz (9) olmalıdır fakat Merkezi Araştırma Laboratuvarı’nda yönetim kurulu beş (5) üyeden oluşmalıdır. En az bir üyenin ilgili üniversiteden olması gerekmektedir. Yönetim kurulu üyeleri Araştırma Altyapısı Kurulu’nun onayına tabidir. Yönetim kurulu, toplantıya katılım sağlayanların oy çokluğu ile karar alır. Eşitlik durumunda, yönetim kurulu başkanının oyu yönünde karar alınır. Vekâlet suretiyle oylamalara katılım sağlanamaz ve çekimser oy kullanılamaz. Üyeler, telekonferans yoluyla da işbu toplantılara katılabilir. 
• • Danışma Kurulu: Araştırma Altyapısı’nın faaliyetlerine ilişkin konularda yönetim kuruluna önerilerde bulunan, danışmanlık hizmeti veren, her yıl araştırma altyapısında yürütülen bilimsel ve teknolojik faaliyetleri stratejik hedefler ve eylem planı çerçevesinde incelemek, değerlendirmek ve yönetim kuruluna raporlamakla sorumlu organdır. Danışma kurulu en fazla yirmi (20) üyeden oluşabilir. Yönetim kurulu üyeleri Araştırma Altyapısı’nın üyeleri arasından seçilememektedir.
• • Araştırma Altyapısı Müdürlüğü: Araştırma Altyapısı’nın icra organıdır. Yönetim Kurulu tarafından üç (3) yıl için belirlenmektedir. Tüzel kişinin organı olmasına rağmen bir gerçek kişiden oluşmaktadır ve 4857 sayılı ve 22.05.2003 tarihli İş Kanunu’na göre istihdam edilmektedir. Sermaye şirketlerindeki icrada görev alan çalışanlar (genel müdür, finans müdürü gibi) gibi görev ve sorumlulukları olan Araştırma Altyapısı Müdürlüğü’nün, sermaye şirketlerinin aksine bir organ olarak düzenlenmiştir ve görev sınırları Kanun ve Yönetmelik tarafından çizilmiştir. Kısacası, temsil ve ilzam yetkilerinin devrini sermaye şirketlerinin aksine Kanun ve Yönetmelik kendisi yapmaktadır.

Yönetim kurulu aynı zamanda görev ve yetkilerinin bir kısmını devretmek amacıyla, oybirliğiyle kuracağı bir İcra Komitesi’ne aktarabilir. İcra komitesi üç (3) üyeden oluşur ve üyeleri yönetim kurulu üyelerinden oluşur. Yönetim kurulunun icra komitesine yetki devrine ilişkin aldığı karar, icra komitesinin toplanma, karar alma ve çalışma usul ve esaslarını da içermelidir.

Araştırma Altyapıları, yükseköğretim kurumları, kamu kurum ve kuruluşları ve özel sektör kuruluşları ile ortak Araştırma Altyapısı kurabilmektedirler. Araştırma Altyapı’sı aynı zamanda Kanun ve Yönetmelik uyarınca, geliştirilen teknolojiyi ticarileştirmek amacıyla,  Araştırma Altyapısı Kurulu onayıyla şirket kurabilir veya başka bir şirkete ortak olabilir. Bu anlamda ortak olunacak veya kurulacak şirket bir sermaye şirketi olmalıdır.

Genel olarak bakıldığında, Araştırma Altyapı’ları farklı yapıda bir tüzel kişilik olarak Türk Hukuku’nda düzenlendiği görülmektedir. Diğer özel hukuk tüzel kişilerine kıyasla sınırları çok daha katı çizilmiştir. Tüzel kişilik olduğundan tasfiye hususu da ayrıca ve detaylı olarak düzenlenmiştir. Araştırma Altyapısı’nın tüzel kişiliği tasfiye sonucunda değil yeterliğin Araştırma Altyapısı Kurulu tarafından iptal edilmesiyle sona ermekte bu da tasfiye öncesi işlemlerin, özellikle fikri mülkiyet yönetiminin akıbeti bakımından kaygı verici sonuçlar doğurabilir nitelikte bir süreç olarak değerlendirilmektedir.

Yazar: Batuhan Ecin