Yaptırımların Mücbir Sebep Teşkil Etmesi Üzerine İngiltere- Galler Temyiz Mahkemesi Kararı

Ekonomik yaptırımlar hiç şüphesiz ki dünya ticaretinde devletlerin değişen dış ve ulusal güvenlik politikaları kapsamında finans ve uluslararası ticaret dengeleri üzerinde etkili olurken, ikili ticari ilişkiler çerçevesinde de tarafların karşılıklı sözleşmesel yükümlülükleri üzerine kimi sonuçlar doğurabilmekte ve hukuki ihtilaf konusu olabilmektedir.  Özellikle Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik askeri müdahalesi ile kapsamı her geçen gün değişen ve genişleyen ekonomik yaptırımların bir sonucu olarak ikili anlaşmalardaki mücbir sebebe yönelik iddia ve savunmalar da yargı makamları tarafından her ülkenin tabi olduğu hukuk düzeni çerçevesinde farklı yorumlanabilmektedir.

Bu çalışmada, İngiltere ve Galler Temyiz Mahkemesi (“Mahkeme”) tarafından 27 Ekim 2022 tarihinde verilen karar incelemeye alınmış olmakla, ilgili karar, yaptırım programlarına uyumun gereği olarak yükümlülüklerini yerine getiremeyecek olan tarafın bu durumu mücbir sebep çerçevesinde ileri sürmesi itibariyle önem arz etmektedir.

Uyuşmazlık

Uyuşmazlığa konu olan navlun sözleşmesinin tarafları, geminin sahibi olan MUR Shipping BV (“MUR”) ile kiracısı olan RTI Ltd.’dir (“RTI”). Belirtilen sözleşmedeki mücbir sebep maddesi uyarınca: “Taraflar mücbir sebepten kaynaklanan kayıp, hasar, gecikme ya da ifanın gerçekleştirilememesi sebebiyle diğer tarafa karşı sorumlu olmayacaktır. Söz konusu mücbir sebep devam ederken sözleşmeyi yerine getirme yükümlülüğü askıya alınacaktır.” Maddenin devamında ise mücbir sebebin varlığını iddia eden tarafın ilgili olayı öğrendikten sonra 48 saat içinde yazılı bildirim vermesi gerektiği ve mücbir sebebin etkilenen tarafın makul çabalarıyla üstesinden gelinemeyeceği belirtilmiştir.

6 Nisan 2018’de ABD Hazine Bakanlığı Yabancı Varlıklar Kontrol Ofisi (“OFAC”), RTI’nin hisselerinin çoğunluğuna sahip olan United Company Rusal Plc’yi ("Rusal"), Özel Olarak Belirlenmiş Vatandaşlar ve Engellenen Kişiler Listesi’ne (“SDN”) eklemiş, fakat RTI listeye eklenmemiştir. 10 Nisan 2018’de MUR, Rusal’ın SDN listesine alınmasıyla Rusal’ın alt kuruluşu niteliğinde olan RTI ile navlun sözleşmesini devam ettirmesinin ve sözleşme kapsamında kargo yüklemesinin yaptırımların ihlali anlamına geleceğini, mücbir sebep bildirimiyle belirtmiştir. Ek olarak yaptırımların, sözleşmede belirtildiği üzere, Amerikan Doları ile yapılması gereken ödemeleri de engelleyeceğini belirtmiştir. Bu bildirim karşısında RIT, yaptırımların kargo operasyonlarını engellemeyeceğini ve ödemelerin Avro ile yapılabileceğini belirterek mücbir sebep bildirimini reddetmiştir. Taraflar arasında ödemenin, sözleşmenin aksine Amerikan Doları dışında bir para birimi ile yapılıp yapılamayacağı da uyuşmazlık konusudur.  RTI, Avro ile ödeme yapılmasının kabul edilmesi durumunda, para birimi değiştirilmesi sonucunda ortaya çıkabilecek herhangi bir ek maliyete veya kur kaybına katlanacağını belirtmesine rağmen MUR, Avro cinsinden ödemeyi kabul etmemiştir.

Mahkemenin Değerlendirmeleri

Mahkeme tarafından sözleşmenin mücbir sebepler maddesi kapsamında yapılan inceleme neticesinde mücbir sebebi bildirimde bulunan tarafın doğrudan kontrolü dışında olan, yükün yüklenmesini önleyen veya geciktiren ve etkilenen tarafın makul çabalarıyla üstesinden gelmesi imkansız olan olay veya durum olarak tanımlamış ve somut olayda mücbir sebebin bulunduğuna hükmetmiştir.

Mahkeme, navlun sözleşmesindeki mücbir sebep maddelerinde “olay” ve “durum” ifadelerinin kullanılması sebebiyle hükmün uygulanmasında esneklik unsurunun bulunduğunu da ifade etmiştir. Bu kapsamda ilgili maddelerin, sadece Rusal’a yaptırımlar uygulanması durumunda, aynı zamanda Rusal ile bağlantılı kuruluşlardan Amerikan Doları ile ödeme yapıldığında gecikme yaşanması durumunu da kapsayabileceğini belirtmiştir.

Mücbir sebep iddiasına ilişkin olarak yapılan yargılama kapsamında mücbir sebep iddiasında bulunan tarafın, bildirimde bulunan taraf yani MUR olduğunun altı çizilerek MUR’nin mücbir sebep çerçevesinde beklenen makul çabaları sarfettiği belirtilmiş olmakla  mücbir sebebe ilişkin düzenlemelerin soyut olarak makul çabaların gösterilmesiyle sınırlı olmayacak şekilde, olay ve durum bazında, etkilenen tarafın makul çabalarını teşkil edip etmediğinin incelenmesi gerektiği belirtilmiştir. Verilen karar uyarınca bir tarafın çabalarının makul olma kriteri ile önemli olma kriteri bakımından da farklı bir değerlendirme yapılarak etkilenen tarafın çabalarının ne kadar makul olursa olsun söz konusu olayın veya durumun aşılmasıyla sonuçlanmaması halinde önemsiz olduğu sonucuna varılmış ve bu kapsamda etkilenen tarafın makul davranıp davranmadığının dikkate alınması gereken tek önemli durum olduğu iddiası ise reddedilmiştir.

Tarafların iddiaları, esas olarak makul çabalar sorunuyla ilgili olmakla beraber Mahkeme ayrıca, RTI'nin navlun bedelini Avro olarak ödeme ve bu ödemeyi Amerikan Dolarına çevirmenin maliyetini üstlenme önerisinin kabul edilmesinin, Rusal'a uygulanan yaptırımların neden olduğu durumu ortadan kaldırıp kaldırmayacağını tartışmıştır. Bu kapsamda mücbir sebepler maddesinde kullanılan üstesinden gelme kavramının, bir durumun olumsuz sonuçlarından tamamen kaçınılması olarak tanımlanabileceği ve ilgili olay çerçevesinde MUR’nin banka hesabında sözleşmede belirtilen zamanda ABD Doları  kabul etmesinin , üstesinden gelmek olarak ifade edilebileceği belirtilmiş böyle bir durumda da ilgili amaca ulaşılmasını sağlayan bir çözümün, yaptırımların uygulanmasından kaynaklanan durumun üstesinden gelinmesi olarak değerlendirilebileceği ifade edilmiştir.

Ayrıca, RTI'nin Avro cinsinden ödeme yapma ve Avro’dan ABD Dolarına geçiş yapılırken herhangi bir ek maliyet veya döviz kuru kayıplarına katlanma isteğinin açık olduğu belirtilmekle birlikte, RTI'nin teklifinin kabul edilmesi durumunda, bu durumun MUR'nin banka hesabında sözleşmede belirtilen zamanda ve belirtilen miktarda Amerikan Dolarının bulunmasıyla sonuçlanacağı belirtilmiş ve bu kapsamda MUR'nin sözleşmeden doğan Amerikan Doları cinsinden ödeme alma hakkının devam edeceği ancak MUR’nin, RTI'nin sözleşmesel ihlal olarak değerlendirilebilecek Avro cinsinden ödeme yapmasıyla hiçbir şekilde zarar görmeyeceği,  bu doğrultuda RTI’nin ilgili teklifinin yaptırımlardan etkilenmeyecek bir usul olabileceği kanaatine varılmıştır.

Yukarıda değinilen karar hiç şüphesiz ki, yaptırımların dolanılması veya yaptırımlardan kaçınılması yaklaşımları ile ele alındığında çok farklı hukuki değerlendirmelere sebep olabilir nitelikte olmakla, kararın özetle uyuşmazlığı yalnızca “mücbir sebep” düzenlemeleri ile sınırlı olarak ele aldığı ve yaptırımlardan dolanılması veya aldatıcı olası faaliyetler çerçevesinde özel bir değerlendirme yapmadığı görülmektedir.

Şafak Herdem, Elif Ergenekon